Een derde belangrijke bron van schuldgevoel is de seksualiteit. Om zinnig over het ontstaan van dit schuldgevoel te kunnen praten en de diepte er van is het nodig om eerst aan te geven van welk model van de mens we zullen uitgaan. Vaak wordt gezegd dat de dat een mens zich in het openbare leven fatsoenlijk en rationeel gedraagt, maar dat bij kritieke situaties, bijvoorbeeld in tijden van oorlog, dit laagje van fatsoen en rationeel gedrag verdwijnt alsof het een laagje vernis is en er een primitief, egoïstisch en wreed wezen tevoorschijn komt. Kennelijk gebruikt men hier een soort schillenmodel.  Dit model lijkt ook bevestigd te worden door de hersenbouw: aan de buitenkant zit de laat in de evolutie tot stand gekomen hersenschors, waarin het rationele denken zich afspeelt. Maar daaronder zit nog altijd het oude “reptielenbrein”, dat volledig amoreel is en uitsluitend is ingesteld op overleven. 

xxxxxxEen nadeel van het schillenmodel is dat het ons dwingt te spreken in termen van lagen die meer of minder “diep” gelegen liggen.  Om de seksualiteit een plaats te kunnen geven kan men daarom beter een ander model hanteren, een model waarbij een persoon wordt opgevat als een bol bestaande uit segmenten die ieder hun eigen diepe wortels hebben (1).  Deze segmenten rivaliseren met elkaar  en daardoor wordt een mens, zoals de uitdrukking luidt, een “vat vol tegenstrijdigheden”. De drie belangrijkste segmenten zijn het lichamelijke, het seksuele en het spirituele (of geestelijke). Ieder daarvan voert een strijd om tot zijn recht te komen. Van belang hierbij is dat als één ervan overheerst, dat niet betekent dat dan de andere geheel onwerkzaam zijn geworden.

De kracht van het lichamelijke om tot zijn recht te komen is evident. Hetzelfde geldt voor het seksuele, maar de kracht van het spirituele vereist enige toelichting. Heel in het kort: als een mens naar de dierentuin gaat, kan hij daar kijken naar zijn verre voorouders: de chimpansees en de orang-oetans. In deze dieren zijn het lichamelijke en het seksuele volop aanwezig. Maar het spirituele ontbreekt. Dat is de reden dat zij, na al die miljoenen jaren dat ze zich hadden kunnen ontwikkelen, gevangen in een kooi zitten en door de mens meewarig worden bekeken. Psychologisch gezien verschilt de mens hierin van deze dieren dat er in hem een kracht aanwezig is geweest en nog is die hem doet streven naar het hogere. Dat maakt hem tot mens. Daarom moeten wij ook voorzichtig zijn met theorieën die zeggen dat wij het diepste wezen van de mens moeten zoeken in de aap omdat de mens van de aap afstamt. Het diepste wezen van de mens is niet waarin hij met de aap overeenkomt, maar waarin hij van de aap verschilt.

xxxxxxEr bestaan vele theorieën over hoe de seksualiteit zich bij de mens in de loop van de geschiedenis zou hebben ontwikkeld en hoe het huwelijk zou zijn ontstaan. Maar in feite is daarover weinig bekend en de meeste van deze theorieën zijn ideologisch bepaald. Bijvoorbeeld die van Karl Marx, die het huwelijk beschouwde als behorend tot de bourgeoisie-periode van de geschiedenis en waaraan de komende heilsstaat weldra een einde zou maken. Los van alle ideologieën kunnen we de seksualiteit waarschijnlijk het beste opvatten als in eerste instantie gericht op voortplanting, een uiterst respectabel doel. Het bedient zich daarbij van allerlei hulpmiddelen: heel concrete, zoals lustgevoel, maar ook meer geestelijke, zoals het voorspiegelen van illusies en geluksdromen. De seksualiteit heeft ook een eigen moraal en geeft schuldgevoel bij seksuele handelingen die te ver van het doel van voortplanting af liggen.

Maar hoe sterk de seksualiteit ook mag zijn, daarnaast bestaat ook het domein (het segment) van het spirituele dat zijn rechten opeist: verstandig handelen, eigen kinderen erkennen, zorgen voor hun intellectuele vorming, hooghouden van deugden als trouw en zelfbeheersing. Het grote probleem is om tussen de verschillende domeinen in de mens het juiste evenwicht te bewaren. Als het domein van het seksuele gaat overheersen en het spirituele hierbij in het gedrang komt begint dit onbewust te protesteren en zijn rechten op te eisen. Want het spirituele is geen oppervlakkig laagje dat gemakkelijk opzij geschoven kan worden: als het wordt verdrongen ontstaat schuldgevoel. Diep in de evolutie van de mens geworteld schuldgevoel.

(1) Dat de moraal geen laagje vernis is, maar diepe wortels heeft blijkt bijvoorbeeld uit W. Wickler (1971): Biologie van de Tien Geboden, over onze ethische normen in het licht van het vergelijkend gedragsonderzoek bij dier en mens.