Schuldgevoel vervult in principe een gezonde en maatschappelijk onmisbare functie. Dit gevoel is onaangenaam en de normale, adequate reactie daarop is dat een mens van dit gevoel probeert af te komen door de vereiste handelingen te verrichten. Op financieel gebied zorgt schuldgevoel er voor dat mensen hun openstaande rekeningen betalen en op moreel gebied zorgt het ervoor dat  de mensen hun plichten nakomen en zich fatsoenlijk gedragen. 

xxxxxxWanneer iemand zijn plichten niet tijdig nakomt en daardoor een schuldgevoel krijgt kan dat zeer ongunstig uitwerken doordat hij dan terecht kan komen in een negatieve spiraal. Een voorbeeld op financieel gebied van een dergelijke spiraal is wanneer iemand zijn financiële schulden niet tijdig afbetaalt en door de werking van de economische wetmatigheid “geld lenen kost geld” steeds verder in de schuld raakt. Op psychologisch en moreel gebied kan een vergelijkbare cirkelgang optreden en daarbij speelt het schuldgevóel een belangrijke rol. Dat gevoel kan averechts werken doordat het niet meer aanspoort de zaken te herstellen, maar iemand zo moedeloos maakt dat hij geen actie meer onderneemt en wellicht vlucht in drank, drugs of seks. In deze gevallen reageert iemand eigenlijk helemaal niet meer op de prikkel van het schuldgevoel. 

Er zijn vele manieren waarop iemand in het dagelijks leven kan ontsporen en waardoor schuldgevoel kan worden gecreëerd. Allereerst zijn er natuurlijk de vele mogelijkheden om financiële fraude te plegen: de verzekering oplichten, klanten afzetten, documenten vervalsen, enzovoort. Verder zijn er de vele mogelijkheden om de hand te lichten met de waarheid, zoals liegen en mensen vals beschuldigen. Dan zijn er nog de misdragingen die liggen in de sfeer van geweld, zoals mishandelen of door onbeheerst en roekeloos rijden iemand doodrijden.

xxxxxxDe beste manier om op het schuldgevoel dat door deze grote of kleine wandaden wordt opgeroepen actief te reageren is, zoals gezegd, te trachten door adequaat te handelen de schade zo goed mogelijk te herstellen. Maar hij kan ook niet-adequaat reageren met als gevolg dat de bestaande schuld niet wordt vereffend. Voor de wijze waarop dit kan gebeuren zijn vooral twee theorieën van belang.

xxxxxxIn de eerste plaats Freuds theorie van de “afweermechanismen”. De belangrijkste hiervan zijn: identificatie, verschuiving, verdringing, projectie, reactieformatie, fixatie en regressie. Ze worden elders nader besproken (1). In de tweede plaats is er de theorie van Nietzsche over, kort gezegd, het ontstaan van hooggestemde principes en idealen op basis van ressentiment. Deze theorie komt hierop neer: er bestaan twee klassen van mensen, die van de “heren” en die van de “slaven”. De heren hebben de macht en leiden een goed leven met ridderspelen en oppervlakkige cultuur. De slaven zijn jaloers en voelen zich onderdrukt. Gedreven door hun ressentiment ontwikkelen zij een grote intellectuele activiteit, waarbij zij een eigen moraal ontwikkelen die de deugden van de heren onderuit haalt (“de omkering van alle waarden”). Zo worden bijvoorbeeld de deugden van moed, ridderlijkheid, machtsuitoefening, overwinning en trots omgekeerd tot de deugden van nederigheid, lijden en medelijden (2).

Hoe reageert een mens onder invloed van schuldgevoel? Het gemakkelijkste voor hem is natuurlijk de schuld te ontkennen. Hij kan ook het feitelijke bestaan van zijn schuld erkennen, maar de oorzaak daarvan zoeken buiten zijn eigen verantwoordelijkheid. In dat geval kan hij trachten zich te verontschuldigen door te zeggen dat hij geen kansen heeft gehad, dat zijn vader te autoritair is geweest, enzovoort. Hier moet worden opgemerkt dat deze vorm van van verdediging vaak indirect een beschuldiging van anderen inhoudt.

xxxxxx Een andere mogelijkheid van reageren is dat hij tracht de onaangename beschuldigingen die anderen (of zijn eigen geweten) tot hem richten te pareren door rechtstreeks andere mensen te gaan beschuldigen: de anderen zijn geen haar beter dan ik (en bovendien zijn het huichelaars). Hierbij wordt vaak gebruik gemaakt van wat in de argumentatieleer bekend staat als whatabout-isme: iemand wordt bijvoorbeeld ervan beschuldigd een aanhanger te zijn van Poetin en hij reageert dan met: “Ja, maar hoe zit het dan met Biden?” Bij een dergelijke redenering probeert iemand de aandacht af te leiden van het pijnlijke onderwerp. Deze redenering wordt gebruikt om de aandacht af te leiden van het voor hem pijnlijke onderwerp, maar ook om een ander te beschuldigen dezelfde wandaden te begaan als waarvan men zelf wordt beschuldigd. Die tegenbeschuldiging kan overigens feitelijk juist zijn: in een oorlog bijvoorbeeld beschuldigen beide partijen elkaar terecht van wreedheden. Opmerkelijk is dat hierbij gemakkelijk wat Freud noemde “verschuiving” kan optreden. Iemand kan zich bijvoorbeeld schuldig voelen vanwege seksueel wangedrag en vervolgens anderen gaan beschuldigen van discriminatie.

xxxxxx  Een nog ingrijpender reactie op schuldgevoel kan optreden via het mechanisme waarop Nietzsche heeft gewezen. Dit verloopt bijvoorbeeld als volgt: iemand gaat uit zelfverdediging anderen beschuldigen (afweermechanisme), dit richt zich dan vooral op de machtigen (ressentiment), daarom gaat hij proberen hun deugden te framen als ondeugden (omkering) en actief hooggestemde waarden en idealen te creëren waaraan de machtigen niet voldoen. Deze machtigen zijn dus schuldig. Het is het gemakkelijkst deze processen te beschrijven alsof ze zich ná elkaar afspelen, maar in werkelijkheid spelen ze zich gelijktijdig af en in onderlinge wisselwerking.

De theorieën van Freud en van Nietzsche stammen uit het Europa van de 19^e en 20^ste eeuw, dus uit het tijdperk van vóór de dekolonisatie. Tijdens het dekolonisatieproces zijn er door de vroegere koloniën heftige beschuldigingen aan het adres van Europa geuit, zoals uitgaan van rassuperioriteit, rassenhaat, discriminatie en ongelijke behandeling. Deze beschuldigingen zijn onder andere geformuleerd in het ICERD-verdrag van 1965 (3). Hierdoor is er voor de huidige Europeanen een nieuwe bron van schuldgevoel bijgekomen die nog steeds doorwerkt (white privilege, onbewust racisme, haat, enzovoort). In het verlengde hiervan is er nog een groot aantal meer recente bronnen van schuld en dus schuldgevoel bijgekomen, zoals te grote “milieu-footprint”, vliegschuld, overschrijden CO₂-budget en eetschuld.  

xxxxxxVeel partijen hebben er belang bij deze schuldgevoelens te versterken. Daarom is het noodzakelijk goed te onderzoeken welke van deze beschuldigingen terecht zijn en welke niet. Bij terechte beschuldigingen moet, zoals gezegd, de fouten worden erkend en, zo mogelijk, worden goedgemaakt. Maar aan de bestaande bereidheid om,  indien nodig, schuld te erkennen moeten scherpe grenzen worden gesteld en onterechte beschuldigingen moeten uitdrukkelijk en goed geargumenteerd worden verworpen. Op dit punt lijken de Europese denkers (juristen, filosofen, theologen, ethici en anderen) wel verlamd.

xxxxxx 

(1) Anna Freud (1946): Das Ich hun de Abwehrmechanismen.

(2) Fr. Nietzsche (1877): Zur Genealogie der Moral. Eine Streitschrift.

Max Scheler (1912): Das Ressentiment im Aufbau der Moralen.

(3) http://socialemechanismen.nl/de-icerd-conventie-1965/