Vrijwel iedereen meent dat hij wordt gemotiveerd door hoge idealen als naastenliefde, solidariteit en respect. Volgens Nietzsche echter zijn deze idealen niet zo  hoog als ze lijken en komen ze voort uit wat hij noemde “ressentiment”, een motivatie die dicht ligt bij rancune en wraakzucht. Dat zou betekenen dat de mens op ethisch en religieus gebied gemotiveerd wordt door een duale motivatie: een medaille met aan de voorkant hoge idealen en aan de achterkant, daaraan gekoppeld, ressentiment. En hierbij is dan het ressentiment de primaire motivatie, de hoge idealen zijn niet anders dan een transformatie van dit ressentiment.

Nietzsches theorie klinkt nogal cru, maar hij is psychologisch interessant. Het valt ook moeilijk te ontkennen dat er een element van waarheid in zit. Stel bijvoorbeeld dat iemand opgroeit  onder zeer armoedige omstandigheden en die als onrechtvaardig ervaart omdat hij zonder dat het zijn eigen schuld is wordt achtergesteld bij zijn leeftijdsgenoten. Stel dat hij er desondanks in slaagt een goede opleiding te volgen en zich ontwikkelt tot een gezaghebbende politicus die zich inzet voor de armoedebestrijding. Hij zal dan tot op zekere hoogte nog steeds gemotiveerd worden door gevoelens afkomstig uit zijn jeugd. Men kan die gevoelens ressentiment noemen, maar ook gerechtvaardigde verontwaardiging. Hij heeft een dubbele motivatie, bestaande uit wraak voor zijn eigen achterstelling in zij jeugd en tevens het streven anderen dit lot te besparen.

        Nietzsche heeft zijn visie niet naar voren gebracht als een koele psychologische theorie, zoals Freud gedaan zou hebben, maar als een (al of niet juiste) historische verklaring voor het ontstaan van het christendom.  Hierdoor heeft zijn visie van meet af aan veel tumult veroorzaakt. Veel christenen hebben hem gezien als een moedwillige poging tot ontluistering van het christendom, wat hij misschien gedeeltelijk ook wel was. Toch is het van belang zijn theorie los te maken van zijn overwegend anti-joodse, antichristelijke, politiek geladen en sociaaldarwinistische context. Het is de bedoeling van dit artikel te trachten dit mechanisme uit zijn beladen context te halen en te formuleren als een neutraal psychologisch mechanisme.

Nietzsche verdeelde de mensenwereld (kennelijk beïnvloed door Karl Marx) in twee klassen : heren en slaven, ieder met een eigen moraal. En hij associeerde dit met de tegenstelling tussen Rome en Judea (1.16). Dit is het model van waaruit hij consequent verder redeneerde, conclusies trok en tot zeer scherpe formuleringen kwam. De heren beheersen vanuit hun natuurlijke kracht als vanzelfsprekend de wereld. De slaven zijn onderworpen aan de heren en daardoor vervuld van ressentiment. Op basis van dit ressentiment dromen zij van allerlei hoge morele waarden, waarbij zij in feite de waarden van de heren omkeren en daarmee onderuithalen. Nietzsche noemt vele voorbeelden. De zwakte wordt omgelogen tot verdienste. De onmacht om te vergelden tot “goedheid”. Niet kùnnen wreken wordt tot niet wìllen wreken,  vergeving en liefde voor de vijand. [De machtelozen zeggen] dat ze niet hun vijand haten, maar het “onrecht”. Hun geloof en hoop zijn niet gevestigd op [zoete] wraak, maar op de overwinning van de “rechtvaardige God”. Deze zwakken willen eens de sterken zijn, eens zal ook hún rijk komen. Ze hopen in het eeuwige leven schadeloos gesteld te worden. Hier citeert Nietzsche een lange passage van Thomas van Aquino over het Laatste Oordeel en de straf over  de heidenen.

Nietzsche heeft zijn theorie vooral uitgewerkt in zijn boek “Zur Genealogie der Moral” (1887).

          Om een indruk te geven van Nietzsches suggestieve wijze van redeneren enkele citaten:

“De slavenopstand in de moraal begint ermee dat het ressentiment zelf scheppend wordt en waarden voortbrengt: het ressentiment van wezens aan wie de werkelijke reactie, die van de daad, onthouden is en die zich alleen door een denkbeeldige wraak schadeloos kunnen stellen.” (Zur Genealogie, 1.10).

“Een ras van dergelijke mensen van het ressentiment zal ten slotte onvermijdelijk slimmer zijn dan een voornaam ras….”. (1.10)

“Wil iemand eens even een blik naar omlaag werpen in het mysterie van hoe men op aarde idealen fabriceert? […]. Welaan, vanaf hier is er een onbelemmerd uitzicht op deze donkere werkplaats. [Ik hoor hier] een voorzichtig arglistig zacht gemompel en gefluister uit alle hoeken en gaten. Ik krijg de indruk dat ze liegen; aan elke klank kleeft een suikerzoete zachtheid. De zwakte moet tot een verdienste omgelogen worden en de onmacht die niet vergelden kan tot ‘goedheid’ ”. (1.14)

Nietzsches beschrijving van hoe de idealen worden gefabriceerd is literair gezien natuurlijk heel sterk.  Volgens mij is zijn gedachtegang een mengsel van diepe waarheden en onzin, en beide zijn niet gemakkelijk uit elkaar zijn te halen. In tegenstelling tot Nietzsche lijkt het mij van grote waarde dat Jezus tegenover de nationalistische joodse religie, met zijn tot de eigen groep beperkte gebod “hebt uw naaste lief” het universele “hebt [ook] uw vijanden lief” heeft gesteld. Eveneens lijkt het mij van waarde om de zonde te scheiden van de zondaar. Als je die scheiding niet maakt kun je een opvatting alleen maar bestrijden door de drager van die opvatting dood te slaan. Wat in Nietzsches verhaal ontbreekt is een nadere doordenking van de “herenmoraal” en de vraag of je daarmee wel een goed functionerende samenleving kunt opbouwen.