Wanneer er in Europa een aanslag is gepleegd door islamitische terroristen is de primaire reactie van een groot deel van het publiek gewoonlijk: de islam is een gewelddadige godsdienst en de islamieten haten ons. Vrijwel gelijktijdig komt er echter steeds een meer bedachtzame, secundaire reactie van een ander deel van het publiek: Europa heeft deze mensen als immigranten niet goed opgevangen en daardoor zijn deze gefrustreerd en agressief geworden en hebben zich tegen ons gekeerd. Bij de eerstgenoemde reactie wordt de schuld geheel gelegd bij de islam en de islamieten en bij de tweede reactie geheel bij Europa. Vaak wordt de eerste reactie “rechts” genoemd en de tweede “links”.

Na een dergelijke aanslag breekt er in de politiek en de pers altijd een heftige discussie uit tussen deze twee reacties. Deze heeft een zwartwit karakter: er ontstaan twee versies van de waarheid, twee narrativen die elkaar uitsluiten, waartussen geen echte dialoog plaats vindt.

Moreel en intellectueel is deze situatie niet bevredigend. Het moet toch mogelijk zijn de echte waarheid te vinden. Zouden beide partijen misschien gedeeltelijk gelijk en gedeeltelijk ongelijk hebben? Laten we eerst kijken naar eerstgenoemde primaire reactie. Deze is eigenlijk niet anders dan een normale, menselijke reflex. Hij is primitief, maar als het goed is wordt hij later gevolgd door bezinning en het stellen van vragen als: hebben we misschien zelf ook schuld? Is het gedrag van (een deel van) de islamieten niet tot op zekere hoogte begrijpelijk? Heeft Europa zich in het verleden wel goed gedragen tegenover de islam? Is Europa niet medeschuldig aan het verdwijnen van het eens zo trotse Ottomaanse rijk? Dit zijn moeilijke vragen, maar ze moeten gesteld worden.

Kijken we nu naar de tweede reactie. Men zou kunnen denken dat deze voortkomt uit een dergelijk gewetensvol nadenken, maar dat is helaas zelden het geval. Daarvoor is hij te eenzijdig en te ontoegankelijk.  Hij komt niet voort uit een voor iedere situatie opnieuw afwegen wie gelijk heeft: jij of jouw tegenstander. In de verhitte politieke discussies verengt het zo noodzakelijke bedachtzame, secundaire nadenken maar al te vaak tot een gedachteloze omdraaiing. Dan wordt dit nadenken vervangen door een automatisme dat vooral gebruikt wordt om de eigen politieke tegenstanders een hak te zetten. Dit automatisme speelt in het politieke denken in Europa een immense rol. Deze rol is zo groot dat dat het de moeite waard is hem expliciet te benoemen. We zouden hem voorlopig kunnen aanduiden als het mechanisme van de reflexmatige omkering (van de oorzaak).

Geplaatst: 19 maart 2019