Een vierde vorm van schuld die belangrijk genoeg is om hier te worden besproken is collectieve schuld. Er heerst ten aanzien van dit begrip veel onduidelijkheid, daarom is het dienstig eerst aan te geven in welke zin het hier zal worden gebruikt.

xxxxxxUitgangspunt hierbij is dat er alleen sprake is van collectieve schuld als die is gebaseerd op een collectief uitgevoerde foute daad. Wanneer bijvoorbeeld twee personen gelijktijdig, maar onafhankelijk van elkaar ieder een fiets stelen vanaf dezelfde Amsterdamse brug hebben ze beide individuele schuld. Maar wanneer ze samen een bank beroven hebben ze beide collectieve schuld, want hun schuld kan worden teruggevoerd op een gezamenlijk uitgevoerde collectieve daad.

xxxxxx Dezelfde redenering kan gevolgd worden voor collectiva (groepen). Eigenlijk vergelijkt men dan de regering van een land die de beslissingen neemt voor dat land, met ”ik” dat de beslissingen neemt voor de betreffende persoon. Binnen de verzameling van landen kan een land dus individueel schuldig zijn. Maar een land kan binnen die verzameling, samen met andere landen, ook collectief schuldig zijn. Die opvatting is bijvoorbeeld terug te vinden in de tekst van artikel 231 van het verdrag van Versailles, waarin wordt gesteld dat “Duitsland en zijn bondgenoten” de verantwoordelijkheid droegen voor de eerste wereldoorlog.

Er bestaat een speciaal geval van collectieve schuld dat hier aparte aandacht verdient. Dat is het geval waarin landen via een door wisselwerking ontstaan escalatieproces met elkaar in oorlog raken. Hier geven beide partijen elkaar de (gehele) schuld, maar een buitenstaander zal oordelen dat hier sprake is van een proces waar beide partijen deel aan hebben genomen een waaraan ze beide dus schuldig zijn. Hier is dus sprake van collectieve schuld. In het privaatrecht lijkt een dergelijk geval van collectieve schuld in toenemende mate erkend te worden. Stel bijvoorbeeld dat twee aangeschoten mannen aan de bar van een café zitten en dat de een per ongeluk het glas van de ander omstoot. Stel verder dat die ander hierdoor kwaad wordt en dat er vervolgens door escalatie een vechtpartij ontstaat waarbij de inrichting van het café wordt vernield. Wie is dan de schuldige en wie moet de schadevergoeding betalen? Het is welhaast zeker dat de rechter hier van geen van beide partijen het bekende excuus “hij is begonnen” zal honoreren en dat hij zal oordelen dat beide partijen schuldig zijn en samen de aangerichte schade moeten vergoeden.

xxxxxx De laatste tientallen jaren zijn er in het privaatrecht pogingen gedaan om nog beter grip te krijgen op een dergelijke collectieve schuld. Bijvoorbeeld bij het proces dat gevoerd werd naar aanleiding van het door een aantal (elkaar ophitsende) personen gezamenlijk doodschoppen van een grensrechter in Almere in december 2013. Het oordeel van de rechter was hierbij dat alle verdachten even schuldig waren aan de ontstane “explosie van geweld”. Maar hoewel men in het privaatrecht tracht beter grip te krijgen op deze vorm van collectieve schuld bestaat er in het volkenrecht helaas geen parallelle ontwikkeling. Zo wordt er op dit moment (mei 2023) in het westen wel héél gemakkelijk aangenomen dat de inval van Rusland in februari 2023 in Oekraïne uitsluitend de schuld is van Rusland.