Na ooit de trotse overheerser te zijn geweest van vrijwel de gehele wereld bezit Europa nu een diepgaand schuldgevoel. Dit doet denken aan de woorden van de oude Griekse dichter Aeschylus:

Is Europa bezig ten onder te gaan aan schuldgevoel? Zoals betoogd vervult schuldgevoel in principe een gezonde en maatschappelijk onmisbare functie. Het is over het algemeen niet meer dan een geheugensteuntje en geeft geen zware psychische belasting. Maar schuld en schuldgevoel bevinden zich op een geleidelijke schaal van licht naar zwaar. Het wordt heel anders als we te maken hebben met ernstige wandaden waarbij zelfs het strafrecht een rol kan gaan spelen. En we hebben ook te maken met valse beschuldigingen.

xxxxxx Als een mens oprecht zijn best doet om zich fatsoenlijk te gedragen is het uiterst kwetsend voor hem als hij beschuldigd wordt van misdaden die hij niet heeft begaan. Dit geldt des te meer als hij in principe bereid is zijn fouten te erkennen en zich daarmee kwetsbaar opstelt. Wanneer zo iemand op een onheuse manier beschuldigd wordt kan hij zich in zichzelf terugtrekken. Maar daarmee verloochent hij zichzelf en zijn idealen. Hij kan beter de uitdaging aangaan en onderzoeken welke verwijten, zowel uiterlijke als innerlijke, gegrond zijn en welke niet. Hij kan beter nauwkeurig de grenzen vaststellen en vervolgens beschuldigingen die niet terecht zijn met kracht van zich afwerpen. Dit geldt voor een individu, maar ook voor de cultuur van Europa. Deze geestelijke verdediging is belangrijker voor de Europese beschaving dan de militaire verdediging van de NAVO.

In het voorgaande zijn vier terreinen van schuld en schuldgevoel nader onderzocht: individueel, religieus, seksueel en collectief. Op ieder van deze terreinen kunnen mensen, helaas, terechte schuldgevoelens hebben. Maar dit artikel wil zich  nadrukkelijk richten op de rol van onterechte schuldgevoelens, met name die welke momenteel de Europese cultuur bedreigen. Samenvattend lijken mij  de schuldgevoelens op de volgende gebieden het belangrijkst:

• Het kolonialisme. Grondleggend voor het formuleren van de hiermee verband houdende beschuldigingen is het ICERD-verdrag van 1965. Hierin wordt het kolonialisme geassocieerd met rassenhaat  en Jodenvervolging. In het verlengde hiervan zijn (speciaal in Nederland) beschuldigingen ontstaan over het slavernijverleden. Het ondoordacht en onder politieke druk accepteren van dergelijke beschuldigingen is levensgevaarlijk voor de cultuur van Europa.

• De Tweede Wereldoorlog. De beschuldigingen treffen natuurlijk allereerst Duitsland (en dan speciaal de holocaust). Maar het onterecht voortduren en cultiveren van het schuldgevoel hierover heeft niet alleen Duitsland getraumatiseerd, maar heeft ook heel Europa aangestoken. Men kan niet meer evenwichtig denken over zaken als erfelijkheid, rassen en immigratie.

• Religieus schuldgevoel. Het verlies van het christelijk geloof wordt gewoonlijk neutraal aangeduid met de term “secularisatie”, maar die onderschat de diepgang van het probleem, want religie is fundamenteel. Ondanks de grote kans op misverstand is het nodig om duidelijk te stellen dat het verlies van het christelijk geloof een mens niet “schuldig” maakt. Op voorwaarde dan dat dat verlies op een moreel verantwoorde manier plaats vindt.

• Seksueel schuldgevoel. De huidige moraal laat het spirituele aspect van de mens onvoldoende tot zijn recht komen en dat leidt tot (meestal onbewust) schuldgevoel. Het is noodzakelijk hier op een verantwoorde manier mee om te gaan. Onder andere doordat  dit schuldgevoel kan leiden tot schadelijke tegenbeschuldigingen en doordat het gemakkelijk kan transformeren tot onwaarachtig gefundeerde en daardoor onechte idealen op gebieden als milieuzuiverheid, antiracisme of antidiscriminatie.

(1) Geciteerd door Plato in “De Staat”

(mei-juni 2023)