Het fascisme heeft een buitengewoon slechte naam gekregen. Toch bezat het veel eigenschappen die binnen de geschiedenis van de mensheid altijd als normaal of zelfs als “goed” beschouwd werden. Zo heeft overgang van een min of meer democratische naar een gecentraliseerde en autoritaire bestuursvorm zich in het verleden zó vaak afgespeeld dat men zich kan afvragen of die niet berust op een inherente historische wetmatigheid. Denk hierbij bijvoorbeeld aan de oude Soemerische en Babylonisch rijken die ontstonden doordat min of meer democratische stadstaten door machtige heersers werden samengevoegd. Ook in het Romeinse Rijk werd de democratische bestuursvorm door Caesar tenslotte omgevormd tot een keizerrijk.

Ook de andere genoemde eigenschappen van het fascisme waren niet nieuw. De cultus van strijdbaarheid en het geloof in het recht van de sterkste is door de gehele geschiedenis heen te vinden. En steeds weer hebben zowel religies als ideologieën grote revoluties teweeg gebracht en daarbij gedroomd van de schepping van een “nieuwe mens”.

Dit leidt tot de vraag wat is er dan eigenlijk fout was aan het fascisme. Een eerste antwoord is natuurlijk dat wij niet alles wat in het verleden als redelijk normaal werd gezien voor onze eigen tijd hoeven goed te keuren. Daarnaast is het van belang dat pacifisten hier een ander antwoord zullen geven dan niet-pacifisten. Pacifisten willen zich strikt houden aan het gebod “gij zult niet doden” en beschouwen het excuus “sorry, ik kon niet anders” als onaanvaardbaar. Zij hebben dus de taak uit te zoeken door welke oorzaken Europa in een situatie terecht kwam dat oorlog onvermijdelijk werd. Niet-pacifisten, degenen die sommige oorlogen als gerechtvaardigd beschouwen, zullen vooral de extreme aspecten van deze oorlog afkeuren. Zij zouden bijvoorbeeld kunnen zeggen: als je een hekel hebt aan joden, jaag ze dan het land uit, maar een besluit om ze op industriële schaal te vergassen is in de geschiedenis ongehoord. Dit mist ieder spoor van middeleeuwse ridderlijkheid.

Iets dergelijks geldt ook voor de visie op de creativiteit die in deze tijd heerste. Het is een tragisch aspect van de menselijke cultuur dat het scheppen van het nieuwe altijd gepaard gaat met vernietiging van het oude (met de pijn die dit velen doet). Maar in de sfeer van het expressionisme was het accent verschoven, nu gold: je moet het oude vernietigen opdat daaruit het nieuwe ontstaat. Ook voor vele niet-pacifisten zal deze visie op de creativiteit te ver gaan. Geweld lijkt hierin niet gezien te worden als een middel om een doel te bereiken, maar als iets dat gebruikt wordt omdat men het leuk vindt. (1)

(1) Het ligt gecompliceerd: het fascisme ontstond politiek gezien in de sfeer van de expressionistische, gewelddadige visie op de creativiteit (denk hierbij vooral aan Mussolini), maar het keerde zich later fel tegen de expressionistisch kunst omdat die als joods en ondermijnend werd gezien (vooral nazi-Duitsland).

(geplaatst op 5 juni 2019)