Individuele schuld is schuld die is gekoppeld aan een bepaalde persoon. Maar wat is schuld? Om daar zicht op te krijgen kan men het beste teruggrijpen op de vermoedelijk oudste betekenis van het begrip schuld. Deze is nog terug te vinden in uitdrukkingen als “het antwoord schuldig blijven” en “een oude schuld vereffenen”. Hierin is schuld het nog moeten verrichten van een handeling om een verstoord evenwicht te herstellen. Zoals het evenwicht tussen vraag en antwoord. Voorbeelden zijn het nog moeten terugbetalen van een financiële schuld, of het nog moeten compenseren van een morele schuld. Dat laatste kan dan bijvoorbeeld door het aanbieden van excuses of door het regelen van een schadevergoeding. In het ergste geval door het ondergaan van straf.

xxxxxxSchuld is een objectief gegeven, is dus onafhankelijk van de vraag hoe de betreffende persoon zijn situatie zelf ervaart. Het feit dat hij schuld heeft kan hem totaal onverschillig laten, maar hij kan zich zijn schuld ook aantrekken en als een onaangename last ervaren. In dat geval is er sprake van schuldgevoel. Dat is een motivatie die hem er voortdurend aan herinnert dat hij nog een handeling moet verrichten. Simpel geredeneerd kan men zeggen dat hij zich hierbij van dat onaangename schuldgevoel tracht te ontdoen door zijn nog open staande rekening te betalen of de verwachte wederdienst te verrichten.

xxxxxxHet ziet er naar uit dat het ervaren van schuldgevoel een algemeen menselijk vermogen is, vergelijkbaar met het kunnen ervaren van pijn. Maar de wijze waarop dit door iemand wordt “ingevuld” is afhankelijk van de normen en waarden die hij aanhangt en is dus voor een groot deel cultureel bepaald. Het is de vraag of een mens daarnaast (of daaronder?) ook aangeboren normen of waarden heeft. Deze vraag is moeilijk te beantwoorden, maar toch is het antwoord heel belangrijk, want als de mens erfelijke normen of waarden heeft geeft dat een argument om iemand aansprakelijk te kunnen stellen voor daden die iedereen intuïtief als wandaden bestempelt, maar waarvan de strafbaarheid nergens in een wet is vastgelegd (1).

Verwarrend is dat er over morele schuld vaak in financiële termen wordt gesproken, bijvoorbeeld wanneer men zegt: “Tirannen kunnen zich lang misdragen, maar eens komt de afrekening”. Is dit beeldspraak? Het lijkt er op dat dit inderdaad het geval is, want in de evolutie schijnt het begrip morele schuld ouder te zijn dan de uitvinding van het geld. Een aanwijzing daarvoor is te vinden in de oudste geschreven wetgevingen, zoals bijvoorbeeld die op de zuil van Hammoerabi van omstreeks 1780 v.C. Hierin vindt men een langzame overgang van het compenseren van morele schuld “in natura” (oog om oog, tand om tand) naar het compenseren daarvan door middel van financiële genoegdoening (2). En daarachter ligt waarschijnlijk het oeroude principe van wederkerigheid: ik doe iets voor jou, jij doet iets voor mij. En de minder vriendelijke variant daarvan: jij doet mij pijn, ik doe jou pijn.

De oorzaak van schuldgevoel is niet altijd duidelijk aan te geven. Wanneer dat het geval is spreekt men in de psychologie van “vrij zwevend schuldgevoel” (3). Hierbij kan iemand zijn schuldgevoel gaan “objectiveren”, dus een concrete oorzaak daarvoor gaan aanwijzen die niet de echte oorzaak hoeft te zijn. Het is moeilijk te bewijzen (bijvoorbeeld door experiment), maar het is aannemelijk dat mensen met een vrij zwevend schuldgevoel ook gemakkelijk een bepaald schuldgevoel aangepraat kan worden, bijvoorbeeld schuldgevoel over het eten van vlees.

(1) Iets dergelijks speelde een belangrijk rol in het Neurenbergproces, waar het begrip “misdaden tegen de menselijkheid” werd ingevoerd.

(2) H.A. Brongers (1960): Oud-Oosters en Bijbels recht.

(3) Bijvoorbeeld in D. Krech en R.S. Crutschfield (1962): Elements of Psychology. Chapter IX.