Het klinkt enigszins absurd maar men kan, vooral gezien vanuit psychologisch standpunt, de vraag stellen hoe een “gezonde” monotheïstische religie er moet uitzien. Laten we ons hierbij eerst concentreren op het godsbegrip. In het Oude Testament wordt telkens gesproken over de “vreze des Heren”. Zo staat er in Deuteronomium 10:20: “De Here, uw God, zult gij vrezen, Hem zult gij dienen”. Door theologen is veel nagedacht over wat dit “vrezen” betekent. Bekend is de visie van Rudolf Otto, die in zijn boek “Das Heilige” (1917) God beschreef als een “mysterium tremendum et fascinans”, als vreeswekkend en fascinerend (1). Het is van belang hierbij op te merken dat Otto hiermee een aspect van het godsbeeld benadrukte dat niet zonder meer overeenkomt met het zoveel voorkomende beeld dat een mens zich voortdurend schuldig moet voelen en in angst voor God moet leven. 

xxxxxxGenoemde Bijbeltekst heeft nog een tweede aspect: hij bevat de opdracht God te dienen. Deze opdracht valt te begrijpen, maar hoe ver moet dit dienen van God gaan? Het ziet er naar uit dat het een opdracht is met een open eind. Dat betekent dat hij altijd schuldgevoel zal blijven oproepen: het is nooit genoeg. Vroeger hadden veel opgroeiende jongeren het gevoel dat ze eigenlijk priester of dominee moesten worden. Als ze daar dan geen zin in hadden voelden ze zich schuldig. Hoe lang blijft zo’n schuldgevoel hangen? Een belangrijke vraag was ook hoe vaak ze naar de kerk moesten. Vaak hadden ze het gevoel dat ze te kort schoten als ze ’s Zondags niet twee keer naar de kerk gingen. Maar dat kwam er vaak niet van en ze gingen de “dag des Heeren” geheel of gedeeltelijk besteden aan sport of andere prettige activiteiten. De theologen kwamen er niet toe een nieuwe, eigentijdse functie van de sabbat/zondag te formuleren. Mede hierdoor bleven twijfel en schuldgevoel knagen.

Terwijl velen de kerkelijke binding loslieten, maar toch geen duidelijk afstand wilden nemen van het christelijk geloof, ging een zeer groot deel van de bevolking, misschien wel de meerderheid, een radicale stap verder bij het secularisatieproces en werd “atheïst”.  Bij sommige mensen ging dit vrijwel ongemerkt, bij anderen pas na een lange innerlijk worsteling die gepaard ging met veel schuldgevoel. Dit werd versterkt door theologen die “ongeloof” uitlegden als hoogmoed, haat tegen God (2) of het gevolg van een dubieuze levenswandel.

xxxxxxMaar is het redelijk om schuldgevoel te houden over verloren geloof? Laten we daarvoor de vermoedelijke hoofdoorzaak van de secularisatie eens nader bekijken. In de Middeleeuwen was men er van overtuigd dat de aarde in het middelpunt van het heelal stond. Daaromheen draaiden de hemelsferen, de buitenste (achtste) was de verblijfplaats van de engelen en de gestorven zielen. Daarbuiten verbleef God, de Onbewogen Beweger. Dit was de algemene christelijke visie en die werd gesteund door het enorme gezag van de oude Griekse wetenschap (3).

xxxxxxMaar de voortschrijdende wetenschap maakte het noodzakelijk dit heelalbeeld te herzien: de zon kwam in het middelpunt (Copernicus) en het bestaan van de sfeer van de engelen en de gestorven zielen werd ongeloofwaardig. Hierna bleek het heelal “oneindig” groot te zijn en nog weer later bleek het ook nog “leeg” te zijn (Newton). Tegelijkertijd moest het scheppingsverhaal worden herzien: de mens bleek een miljoenen jaren oude geschiedenis te hebben en de evolutietheorie van Darwin maakte de aanname van een scheppende kracht in de evolutie overbodig. En meer recent verscheen de theorie van de oerknal, die het bijna ondenkbaar maakt dat er een eeuwige God zou bestaan die tijdens of na die oerknal zou kunnen kunnen ontstaan of een herhaalde oerknal zou kunnen overleven. Gezien deze enorme hoeveelheid wetenschappelijke gegevens is het volstrekt redelijk om atheïst te worden. En het valt ook moeilijk in te zien waarom een mens zich daarvoor schuldig zou voelen. 

xxxxxx Desondanks zijn er ook goede gronden om ”het geloof” vast te houden. Allereerst omdat dit diepgaand met het menszijn is verweven, maar ook omdat we over bijvoorbeeld 200 jaar al weer heel anders zullen denken over de bouw van het heelal en de mogelijkheid van het bestaan van God. Maar het is onjuist het geloof te willen verdedigen met de argumentatie dat ongeloof voortkomt uit hoogmoed, uit haat tegen God of dat het gebruikt wordt als alibi voor een dubieuze levenswandel. 

 Het verlies van het geloof als bron van hoop of zekerheid en van moraliteit is voor de Europese cultuur een enorme morele klap en het is de vraag of Europa dat zal overleven. Haast nog belangrijker is het door dit verlies ontstane schuldgevoel. Hoe beïnvloedt dit ons handelen?

xxxxxx Psychologisch gezien hebben we hier te maken met een vorm van vrij zwevend schuldgevoel dat afkomstig uit meerdere bronnen en dat zich overal aan kan hechten. Dat maakt Europa enorm kwetsbaar voor beschuldigende theorieën en ideologieën. Ook hier is het nodig scherpe grenzen te trekken: moralisten, theologen en politici moeten ophouden onterecht schuldgevoel aan te wakkeren.

Het is voor de duidelijkheid dienstig dit nog eens met een concreet voorbeeld te illustreren. Zoals opgemerkt is het westerse christelijke godsbeeld diep vervlochten met schuldgevoel. Dit schuldgevoel is theologisch verankerd en in talloze liederen tot expressie gebracht. Zo schreef Guido Gezelle:

Hieruit spreekt een grote bereidheid schuld te erkennen, haast een behoefte daartoe. Deze bereidheid/behoefte behoort binnen de context van de godsdienst te blijven. Wanneer hij daarbuiten treedt wordt hij levensgevaarlijk. Op het ogenblik wordt hij op grote schaal misbruikt door partijen die uit zijn op eigen gewin, bijvoorbeeld door partijen die steeds weer beginnen over Nederlands schuld aan het slavernijverleden en schadevergoeding eisen.

(1) Rudolf Otto (1917): Das Heilige.

(2) Peter Hitchens (2010): The Rage Against God.  

(3) Max Wildiers (1988): Kosmologie in de westerse cultuur.

(4) Guido Gezelle.

(mei 2023)