Een mens komt voortdurend voor keuzen te staan, bijvoorbeeld: ga ik met vakantie naar het buitenland of blijf ik in Nederland? Bij dit voorbeeld sluit de ene mogelijkheid de andere uit, maar toch spreekt men hier niet van een dilemma, daar is de keuze niet dramatisch genoeg voor. Gewoonlijk spreekt men pas van een dilemma bij een keuze tussen twee ongunstige mogelijkheden, en dan speciaal als die liggen op moreel gebied, dus als bijvoorbeeld beide het overtreden van de wet inhouden. Of als beide mogelijkheden leiden tot beschadiging van een persoon: wie van de twee moet worden opgeofferd?

xxxxxx Daarnaast bestaan er allerlei situaties die niet precies overeen komen met een dergelijk dilemma, maar er toch veel op lijken doordat ze je dwingen tot een keuze die je niet wilt. Ik zal hier geen poging doen die uitvoerig te classificeren, maar mij beperken tot een aantal belangrijke voorbeelden.

Een veel voorkomende klasse van dilemma-achtige situaties is die waarbij iemand (al of niet bewust) in een situatie terecht komt waarin hij niet anders kan dan de wet overtreden en dat dan gebruikt als excuus: “Sorry, ik kon niet anders.” Een aantal voorbeelden:

Bij dit soort dilemma’s is het steeds belangrijk of je daar onbedoeld in terecht bent gekomen, of dat je jezelf daar bewust in hebt gemanoeuvreerd om een excuus te hebben je eigen zin door te drijven.

xxxxxx Daarnaast zijn er nog vele andersoortige gevallen waarin morele dilemma’s manipulatief worden gebruikt. Bijvoorbeeld:

• Iemand moet geopereerd worden aan kanker en komt op een lange wachtlijst te staan. Hij moppert tegen de betreffende arts: kan dat niet vlugger, al die tijd loop ik het gevaar dat de kanker zich uitzaait. Dan antwoordt de arts: “Aha, u wilt vóórgaan, maar de andere patiënten zitten ook in angst en willen ook zo gauw mogelijk geholpen worden.” Het gevolg is dat de patiënt zich beschaamd voelt (terwijl hij niet gevraagd had om voor te gaan, maar hoopte dat de betreffende arts druk zou uitoefenen dat de wachtlijsten bekort zouden worden).  Hier werkt de arts mee aan een systeem dat de patiënt voor het morele dilemma plaatst te kiezen: wordt ik op tijd geopereerd of wordt een ander op tijd geopereerd.
• Individuele mensen proberen met een gammele rubberboot de Middellandse Zee over te steken in de wetenschap dat ze later anderen voor het dilemma plaatsen ze te laten verdrinken of ze te redden. Hier ligt de verantwoordelijkheid voor het ontstaan van het dilemma bij degenen die de oversteek wagen.
• De overheid laat toe (of bevordert zelfs actief) dat er een situatie ontstaat waarin misleide mensen in rubberbootjes stappen die vervolgens ergens een kustwacht voor het dilemma plaatsen: redden of laten verdrinken? Hier ligt de verantwoordelijkheid voor het ontstaan van het dilemma bij de overheid.

Ook bij chantage wordt iemand voor een moreel dilemma geplaatst. Bijvoorbeeld:

Er zijn een paar soorten dilemma’s die steeds weer opduiken in de problematiek rond het pacifisme. Vooral deze:

Vaak probeert men pacifisten vast te praten door ze allerlei allerlei dilemma’s voor te leggen. Maar een dilemma is logisch gezien onoplosbaar. Iemand een onoplosbaar dilemma voorleggen is vergelijkbaar met hem het probleem van de haas en de schildpad voorleggen. Natuurlijk is het oorlogsprobleem veel breder dan het theoretiseren over dilemma’s. Maar als men dit probleem tòch wil reduceren tot het denken over dilemma’s kan men niet anders dan vaststellen dat morele dilemma’s onoplosbaar zijn en dat men alles op alles moet zetten om te voorkomen dat men daarin terecht komt.

xxxxxx Om het probleem nog eens duidelijk te stellen: als persoon A persoon B dwingt om iemand dood te schieten, wie is dan de moordenaar? Kan persoon A dan zeggen: “Ik heb de trekker niet overgehaald, de ander is schuldig? Het spreekwoord zegt dat de heler erger is dan de steler. Zoiets geldt ook hier. De staat die de burger in een situatie brengt (of toestaat dat hij daarin komt) dat hij niet anders kan dan doden is hier de hoofdschuldige.

17 juli 2023