Moet Nederland excuses aanbieden voor zijn “slavernijverleden”? Een van de vragen die hierbij rijst is in hoeverre morele schuld erfelijk is. In december 2022 kwam deze vraag op Twitter ter sprake bij een korte discussie tussen Helmut Hoorn en Huug Peters. Volgens Helmut Hoorn gaat de bewering dat wij schuldig zijn vanwege ons slavernijverleden in tegen “Gods Woord”, want volgens Ezechiël is morele schuld niet erfelijk. Huug Peters bracht daar echter tegen in dat elders in de Bijbel wordt gesproken van straf “tot in het derde en vierde geslacht”.
Hoe moet je hier cultuurhistorisch over oordelen? In de Tien Geboden (Exodus 20) wordt het volk Israël collectief aangesproken: “Eert uw vader en uw moeder … opdat het u welga in het land dat u de HEERE uw God geven zal”. Maar tegelijkertijd gelden deze geboden ook individueel: bijvoorbeeld “Gij zult niet stelen”. Dit collectieve karakter is ook te vinden in: “Want Ik, de Here uw God, ben een naijverig God die de ongerechtigheid der vaderen bezoek aan de kinderen, aan het derde en het vierde geslacht van hen die mij haten en die barmhartigheid doe aan….”.
Een gangbare uitleg van deze tekst is altijd geweest dat het kwaad van de ouders doorwerkt in het leven van de kinderen – zo gaat het nu eenmaal in de wereld. In de Nieuwe Bijbelvertaling van 2004 heeft men het probleem opgelost door een kleine toevoeging: “.. ook het derde en het vierde geslacht wanneer zij mij haten.” Hiermee verdwijnt de angel uit deze zo dreigend klinkende tekst. Maar daarmee wordt deze tekst wel overbodig, want dat God het derde en het vierde geslacht haat wanneer deze zich evenals hun voorouders misdragen is vanzelfsprekend.
Kijken we nu naar Ezechiël. Deze profeet leefde zo’n 600 jaar na de tijd van de Tien Geboden en hij maakte van nabij de verwoesting van Jeruzalem in 586 v.C. mee. Deze verwoesting was volgens hem de straf van Jahwe voor het feit dat het volk Israël hem niet trouw was gebleven. Maar er was nog hoop: als het volk Israël zich zou bekeren zou het niet de schuld van de misstappen van de vorige generaties met zich meedragen. Want “een zoon hoeft niet te boeten voor de schuld van zijn vader” (Ezechiël 18:20).
Kennelijk is er in de 600 jaar tussen de afkondiging van de Tien Geboden en het optreden van Ezechiël in het rechtsgevoel van de Israëlieten een verandering opgetreden: een verschuiving van meer collectief naar meer individueel denken. Hiermee hield dit denken min of meer gelijke tred met de ontwikkeling van het denken van de cultuurvolken temidden waarvan Israël leefde (Soemeriërs, Babyloniërs, Assyriërs) (1).
Mensen met theologische belangstelling zullen zich hier ongetwijfeld afvragen hoe het dan zit met de erfzonde. Speelt die dan geen rol? Wat dat betreft is het interessant kennis te maken met de visie van de theoloog M.M. van Campen, die stelt dat er voor de theorie van de erfzonde geen Bijbelse fundering is te vinden. De huidige mensen zijn niet schuldig aan de overtreding van Adam (2).
Welke conclusies kunnen we vanuit deze ontwikkeling in het verleden trekken voor de momenteel veelgehoorde stelling dat wij schuldig zijn vanwege “ons slavernijverleden”?
- Deze stelling berust op een collectieve denkwijze die reeds ongeveer 1600 jaar geleden in het Midden-Oosten is afgeschaft. Deze denkwijze aanvaarden zou een grote culturele terugval betekenen.
- Deze stelling houdt gezien binnen het hedendaagse westerse denken een valse beschuldiging in. Want hij beschuldigt de zoon vanwege het (verondersteld strafbare) gedrag van de vader. En een valse beschuldiging doen is moreel gezien een ernstige zaak.
- In deze beschuldiging lopen collectief en individueel denken op ondoorzichtige wijze door elkaar heen. Zo wordt er gezegd dat het bij deze beschuldiging niet gaat om misdragingen van individuele personen, maar van de staat of van andere collectiva. Maar eventuele schadevergoeding zou wel betaald moeten worden uit de staatskas, dus door de individuele belastingbetalers.
(1) H.A. Brongers (1960): Oud-Oosters en Bijbels recht.
(2) https://www.refoweb.nl/vragenrubriek/19827/vragen-bij-erfschuld/