Na afloop van de Eerste Wereldoorlog werd, meer dan na vroegere Europese oorlogen, de schuldvraag aan de orde gesteld. De overwinnaars stelden dat Duitsland de schuldige was en dit leidde onder andere tot het omstreden artikel 231 in het verdrag van Versailles, waarin stond dat Duitsland en zijn bondgenoten de “verantwoordelijkheid droegen voor alle door hen veroorzaakte verliezen en schade die de geallieerde staten, hun bondgenoten en dier burgers hebben geleden als gevolg van de agressie van Duitsland en zijn bondgenoten”.

xxxxxx Dit artikel, waarin impliciet de morele schuld voor de oorlog bij Duitsland werd gelegd, was nodig ter rechtvaardiging van de enorme oorlogsschatting die Duitsland werd opgelegd. De Duitsers ervoeren deze opgedrongen morele schuldbekentenis echter als zeer beledigend. Psychologisch gezien werkte hij ook averechts, want hij werd een van de oorzaken van de opkomst van Hitler, die niets moest hebben van morele schuld en beloofde een einde te maken aan de financiële schuld.

Was er dus in Duitsland na de Eerste Wereldoorlog weinig sprake van moreel schuldgevoel, anders was dat na afloop van de Tweede Wereldoorlog. Hoewel de inwoners van Dresden en Hamburg in het laatste jaar van de oorlog wel wat anders aan hun hoofd hadden dan zich zorgen maken over het lot van de Joden, was de Duitse bevolking na de oorlog als geheel geschokt bij het zien van de Jodenvernietigingskampen. Men wist dit wel, maar realiseerden zich dit tot dan niet echt.

xxxxxx Na de oorlog werd Duitsland, zoals besloten bij de vredesbesprekingen in Potsdam in juli 1945, voorlopig verdeeld in vier bezettingszones onder bestuur van respectievelijk Frankrijk, Engeland, de Sovjet-Unie en de Verenigde Staten. Uit de eerste drie zones ontstond in 1949 de Bondsrepubliek. Enkele maanden later werd de Russische bezettingszone omgevormd tot de DDR. Voor de bestraffing van de nazi-kopstukken werd het oorlogstribunaal in Neurenberg ingesteld, dat werkzaam was van november 1945 tot oktober 1946. Hier werden de 24 belangrijkste nazileiders berecht. De aangeklaagden werden beschuldigd van drie groepen misdaden: (1) tegen de vrede, (2) tegen oorlogsgebruik en oorlogsrecht en (3) tegen de menselijkheid. Twaalf van de aangeklaagden werden ter dood veroordeeld.

xxxxxx Bij de geallieerden leefde de gedachte dat Duitsland niet alleen gestraft moest worden, maar ook heropgevoed. Hiervoor werd het programma met de befaamde vier d’s opgesteld: democratisering, demilitarisering, denazificatie en dekartellisatie. De Duitse bevolking moest doordrongen worden van zijn schuld. Er werden plakkaten opgehangen met de tekst: “Diese Schandtaten: Eure Schuld”. De Duitsers zelf waren als verdoofd. Maar het leven ging voort. Critici zeiden dat er te veel ex-nazi’s in de Duitse regering zaten. Maar kon het anders? De Duitser burgers wilden het liefst alles vergeten en gingen dus maar hard aan het werk om hun land weer op te bouwen. En zo ontstond het Duitse Wirtschaftswunder, dat in 1950 al zijn beslag had gekregen. Symbool hiervan werd de VW-kever.

In de wereld van de politiek, de filosofie en psychologie begon een periode van studie naar de oorzaken van het fascisme en naar de vraag in hoeverre de individuele Duitse burgers schuldig waren. Er verscheen een stroom van publicaties en in de westerse wereld traden daarbij vooral die van de Frankfurter Schule op de voorgrond (1). In de DDR overheersten streng marxistische denkbeelden.

xxxxxx De publicaties uit deze tijd, ook als ze pretendeerden een zuiver wetenschappelijk (bijvoorbeeld psychologisch) karakter te bezitten, waren over het algemeen sterk ideologisch gekleurd. Zo ging bijvoorbeeld de Frankfurter Schule principieel uit van een freudiaans en marxistisch verklaringskader. Bovendien waren de leden hiervan alle Joods, zodat velen hen niet durfden tegen te spreken. In 1986 publiceerde de historicus Ernst Nolte een artikel waarin hij stelde dat het nazidom mede was ontstaan als reactie op de dreiging van het communisme. Hierop volgde een fel artikel van Jürgen Habermass, die betoogde dat de opvatting van Nolte neerkwam op een poging de nazimisdaden goed te praten. De hierop volgende zeer emotionele en politiek gekleurde “Historikerstreit” duurt eigenlijk voort tot op de huidige dag. Hierdoor is het moeilijk om tot een overkoepelend en min of meer objectief oordeel te komen over het de oorzaken van het fascisme en van de mate van Duitse schuld.

In 1989, na de val van “de muur”, trad een nieuwe fase op in de Duitse geschiedenis. In 1990 werden, onder leiding van Helmut Kohl, Oost- en West-Duitsland verenigd. Sinds die tijd zijn er Duitsers met een DDR- en met een Bundesrepublik-achtergrond. En met verschillende gevoelens over de Duitse schuld. Dit leidt tot de belangrijke vraag hoe iemand als Angela Merkel deze schuld ziet.

(1) Enkele van de haast onoverzienbare stroom van publicaties:

• Horkheimer e.a. (1936): Studiën über Autorität un Familie.

• J. Dollard en N.E. Miller (1939): Frustration and Agression.

• E. Fromm (1941): Escape from Freedom.

• Th. Adorno (1950): The Authoritarian Personality.

• E. Hoffer (1951): The True Believer: Thoughts On The Nature Of Mass Movements.

• G.W. Allport( 1954): The Nature of Prejudice.

• H. Marcuse (1955): Eros and Civilisation.

• A. en M. Mitscherlich (1967): Die Unfähigkeit zu trauern.

Dit artikel is oorspronkelijk geschreven in januari 2015. Sindsdien is de gehoopte genezing van Duitsland niet verder gevorderd, het ziet er naar uit dat de inkapseling in de NAVO ten behoeven van de oorlog in Oekraïne de Duitse verwarring nog heeft bevorderd. Zie voor een prachtige beschrijving van het Duitse oorlogstrauma M. Schoonenboom (2019): Een kleine geschiedenis van de grootste Duitse worsteling.