Het is niet mogelijk de standpunten van de politieke partijen uitputtend te beschrijven met behulp van één as. Daarom zijn er vele pogingen gedaan om tot betere beschrijvingen te komen door toevoeging van een tweede, verticale as. In het volgende zullen er enkele worden besproken.

De jaren vijftig 
In de jaren ’50 van de vorige eeuw speelde in Nederland de hoofdzakelijk economische bepaalde horizontale as een belangrijke rol. Weliswaar bestonden er meerdere definities van de op deze as weergegeven tegenstellingen (bijvoorbeeld staatsingrijpen versus vrije markt en vooruitstrevend versus behoudend), maar men meende vrij algemeen dat deze definities  voldoende met elkaar overeenkwamen om ze op één as weer te geven.
Een andere dimensie die een belangrijke rol speelde was de religie. Daarom is het zinvol om voor die tijd als verticale as de tegenstelling confessioneel versus seculier te kiezen. Men krijgt dan:

Veel partijen uit die tijd zijn inmiddels opgeheven en vergeten, daarom zijn hier slechts de posities van de  AR,  de KVP,  de PvdA en de VVD aangegeven (ruwe schatting) Een belangrijke ontwikkeling in deze tijd was de “doorbraak”, waarbij men trachtte het oude zuilenstelsel te doorbreken en waarbij veel confessionelen PvdA gingen stemmen.

De jaren zestig en zeventig
In deze tijd van antiautoritaire protestbewegingen, vrouwenemancipatie, abortusbetogingen,  enzovoort vond een groot aantal nieuwe, culturele thema’s een plaats in de politiek. Veel van deze thema’s hingen samen met het verwerven van nieuwe vrijheden (althans in de ogen van de voorstanders). Men zou dit kunnen beschrijven door een nieuwe verticale as in te voeren: libertair versus traditioneel (of autoritair).

Rond het jaar 2000
In deze tijd gingen de politieke partijen zich groeperen aan de hand van de problemen van de immigratie en de multiculturele samenleving (om de gedachten te bepalen: in 1997 schreef Pim Fortuyn zijn boek “Tegen de islamisering van onze cultuur” en in 2002 richtte hij zijn partij LPF op). Om dit weer te geven maakt men wel gebruik van een nieuwe as met als variabele de tegenstelling nationalistisch versus kosmopolitisch:

Rond het jaar 2020

Vanaf rond 2015 deed het uit Amerika geïmporteerde begrip “woke” zijn intrede in de Nederlandse politiek.  Het stond aanvankelijk voor rasbewustzijn, maar werd uitgebreid tot bewustzijn van ongelijkheid, identiteit, gender, etc. In de volgende figuur is het kort   weergegeven met  “discriminatiebewust”.

Literatuur:
E. Harteveld (2015): “De PVV is links en rechts tegelijk, en dat is best logisch”. Mooi, relatief up-to-date artikel dat duidelijk maakt dat het van belang is om voor verschillende perioden verschillende assenstelsels te kiezen.  http://stukroodvlees.nl/de-pvv-is-links-en-rechts-tegelijk-en-dat-is-best-logisch/